युवराज डुम्रे पाल्पा ।
समय तीजको छ। अनि यो तीजमा मौसमले पनि साथ दिनेछ भन्ने आशा छ, दिन पनि उस्तै घमाइलो हुनेछ। आज तीजको दर खाने दिन हो। पहिलेपहिले विवाहित चेलीवेटीले तिजको अघिल्लो दिन माइतीमा पुगेर मात्रै दर खाने चलन थियो,तर आजभोलि तिज आउन महिनादिन बाकि हुदै दर खाने चलन आएको छ । तिजले महिलाहरूको धर्म, संस्कृति, र परम्परासँग गहिरो सम्बन्ध राखेको छ। तीज पर्वको मुख्य उद्देश्य भगवान शिव र देवी पार्वतीको पूजा गर्नु हो, जसले वैवाहिक जीवनमा सुख, शान्ति, र समृद्धि ल्याउने विश्वास गरिन्छ।
तीज पर्वको इतिहास नेपाली संस्कृति र परम्परासँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ। तीज पर्वको उत्पत्ति त्रेतायुगसँग सम्बन्धित छ। यो भनाइअनुसार, राजा हिमालयकी छोरी पार्वतीले भगवान् शिवलाई पतिका रूपमा पाउनको लागि कठिन तपस्या गरेको विश्वास छ। पार्वतीले भगवान् शिवलाई प्राप्त गर्नका लागि निराहार व्रत बसिन्, र अन्ततः उनको तपस्याबाट सन्तुष्ट भएर भगवान् शिवले उनलाई पत्नीका रूपमा स्वीकार गरे। पार्वतीले पहिलो पटक भगवान् शिवलाई प्राप्त गरेपछि यो उत्सव मनाइएको मानिन्छ।
प्राचीनकालमा तीज पर्व नेपालमा महिलाहरूले आपसमा मेलमिलाप गर्न, सुख–दुःख साट्न, र आफ्ना मनका कुरा खोल्नका लागि अवसरको रूपमा उपयोग गर्थे। विशेषगरी विवाहपछि माइती जान नपाएकी छोरीहरूले तीजलाई माइतीसँग भेटघाट गर्ने अवसरको रूपमा उपयोग गर्थे।
तीज पर्व तीन दिनसम्म मनाइन्छ, र यी तीन दिनका हरेक दिनको विशेष महत्व र धार्मिक इतिहास छ। ती दिनहरू यस प्रकार छन्ः
१. दर खाने दिन
महत्व ः तीज पर्वको पहिलो दिनलाई “दर खाने दिन“ भनिन्छ। यस दिन महिलाहरू आफ्नो माइती घरमा वा साथीभाइसँग भेला भएर विभिन्न परिकारहरू पकाउँछन् र दर (विशेष मिठाई, फलफूल, दूधजन्य परिकारहरू) खाएर व्रतको तयारी गर्छन्। यो दिन महिलाहरूले प्रचुर मात्रामा खानेकुरा खाएर शारीरिक शक्ति संचित गर्छन् ताकि अर्को दिन व्रत बस्दा कमजोरी नहोस्।
इतिहास ः दर खाने परम्पराको उत्पत्ति विशेषगरी ग्रामीण समाजमा भएको मानिन्छ, जहाँ महिलाहरूले माइतीमा गई रमाइलो गर्ने अवसर पाउँथे। यसले महिलाहरूबीचको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँथ्यो र उनीहरूलाई आपसी सुख–दुःख साट्न मौका दिन्थ्यो।
२. हरितालिका तीज
महत्व ः तीज पर्वको दोस्रो दिनलाई मुख्य तीज भनिन्छ, जसलाई हरितालिका तीज पनि भनिन्छ। यस दिन महिलाहरूले निराहार व्रत बस्छन् र भगवान् शिव तथा पार्वतीको पूजा गर्छन्। यो दिन विशेष पूजा गरिन्छ र महिलाहरू रातभर जाग्राम बसेर नाचगान गर्छन्।
इतिहास ः हरितालिका तीजको इतिहास देवी पार्वतीसँग सम्बन्धित छ। प्राचीन कथाअनुसार, देवी पार्वतीले भगवान् शिवलाई पतिका रूपमा प्राप्त गर्न कठोर तपस्या गरिन्। उनकी साथीले उनलाई अपहरण गरी जंगलमा लगेर यो व्रत गर्न प्रेरित गरेकी थिइन्। त्यसै कारण यो दिनलाई “हरितालिका“ भनिन्छ, जसको अर्थ हुन्छ “अपहरण गर्ने साथी“। पार्वतीको तपस्याबाट सन्तुष्ट भएर भगवान् शिवले उनलाई पत्नीका रूपमा स्वीकार गरेका थिए, जसको सम्झनामा महिलाहरूले यो व्रत बस्ने गर्छन्।
३. ऋषि पञ्चमी
महत्वः तीज पर्वको तेस्रो दिनलाई ऋषि पञ्चमी भनिन्छ। यो दिन महिलाहरूले आफ्नो शरीर र आत्मालाई शुद्ध बनाउन विशेष पूजा गर्छन्। शास्त्रअनुसार, यो दिन महिलाहरूले आफ्नो जीवनमा अन्जानमा भएका पापहरूको प्रायश्चित गर्न पूजा–पाठ गर्छन्।
इतिहास ः ऋषि पञ्चमीको परम्परा प्राचीन हिन्दू धर्मग्रन्थहरूसँग सम्बन्धित छ। महिलाहरूले आफ्नो मासिक धर्मको समयमा भएका अपवित्र कर्महरूको प्रायश्चित गर्न यो पूजा गर्छन्। यस दिन सप्तऋषिहरूको पूजा गर्ने परम्परा छ, जसले तपस्या र सन्तान प्राप्तिका लागि आशीर्वाद दिने विश्वास गरिन्छ।
तीजका बेला महिलाहरू व्रत बस्छन्, विशेष पूजापाठ गर्छन्, हरितालिका तीजको कथा श्रवण गर्छन्, अनि नाचगान गरेर उत्सव मनाउँछन्। यो पर्वमा विशेषगरी रातो पहिरन, शृंगार, र चुरा, पोते लगाएर महिलाहरू सजिन्छन्। समयसँगै तीज पर्वको महत्व बढ्दै गयो, र यसलाई महिलाहरूको विशेष पर्वको रूपमा मान्यता दिइयो। अहिले पनि तीजको दिन महिलाहरू व्रत बस्छन्, भगवान् शिव र पार्वतीको पूजा गर्छन्, नाचगान गर्छन् र रातभर जाग्राम बस्छन्। तीज पर्वले नेपाली समाजमा महिलाहरूको सशक्तीकरणको प्रतीकका रूपमा पनि कार्य गरेको छ।
तीज पर्वको पुरानो र हालको स्वरूपमा केही महत्वपूर्ण भिन्नताहरू छन्, जसले सामाजिक, सांस्कृतिक, र जीवनशैलीका परिवर्तनहरूलाई झल्काउँछन्। यी भिन्नताहरूलाई निम्नअनुसार रहेको छ।
१. धार्मिक परम्परा र व्रतको कठोरतापुरानो तीजः पुरानो समयमा तीज पर्व ः
धार्मिक कडा नियम र परम्पराहरूसँग गहिरो रूपमा जोडिएको थियो। महिलाहरूले कठोर निराहार व्रत बस्ने गर्थे, जसमा पानी पनि नखाई बस्ने चलन थियो। उनीहरूले बिहानैदेखि बेलुकासम्म पूजा गरेर भगवान् शिव र पार्वतीको उपासना गर्थे।
हालको तीजः आजभोलि तीज पर्वमा कठोरता केही कम भएको छ। धेरै महिलाहरू अब स्वास्थ्यको ख्याल गरेर व्रतको नियममा लचिलोपन अपनाउँछन्, जस्तै फलफूल वा पानी ग्रहण गर्ने गर्छन्। पूजाको विधि पनि केही सरल भएको छ, र परम्परागत नियममा परिवर्तन आएको छ।
२. सामाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तन
पुरानो तीजः विगतमा तीज पर्वमा विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रका महिलाहरूले परिवारको इज्जतका लागि व्रत बस्ने गर्थे, र यसलाई धेरै निजी रूपमा मनाइन्थ्यो। पर्वको समयमा माइती जाने र आपसमा भेटघाट गर्ने अवसर सीमित थियो।
हालको तीजः आधुनिक तीज धेरै सामाजिक र सामूहिक भएको छ। शहरहरूमा महिलाहरूले सामूहिक रूपमा नाचगान र भोजभतेर गर्ने, तीजका विशेष कार्यक्रमहरू आयोजना गर्ने, र मिडियामा पर्वको व्यापक प्रचारप्रसार गर्ने चलन छ। तीज पर्वलाई महिलाहरूको अधिकार, समानता, र सशक्तीकरणको प्रतीकका रूपमा पनि हेरिन्छ।
३. फैशन र शृंगारपुरानो तीजः
पुरानो तीजः अघिल्लो पुस्तामा तीजको समयमा महिलाहरूले परम्परागत लुगाहरू, जस्तै साडी र पोते लगाएर साधारण रूपमा पर्व मनाउँथे।
हालको तीजः अहिले तीज पर्वमा फैशन र शृंगारमा धेरै परिवर्तन आएको छ। महिलाहरू अब तीजको लागि विशेष गरगहना, महंगा पोशाकहरू, र श्रृंगारका सामाग्रीहरू प्रयोग गर्छन्। रेड कार्पेट शैलीको फोटोसुट र सोसल मिडियामा तस्वीर पोस्ट गर्ने चलन पनि बढेको छ।
४. तीजको सन्देश र उद्देश्यपुरानो तीजः
विगतमा तीजको मुख्य उद्देश्य धार्मिक आस्था र पतिप्रति निष्ठाको प्रदर्शन गर्नु थियो। महिलाहरूले तीज व्रतबाट आफ्ना पतिका लागि दीर्घायु र समृद्धिको प्रार्थना गर्थे।
हालको तीजः हाल तीज पर्वलाई महिलाहरूले आफ्नो स्वतन्त्रता, सशक्तीकरण, र समता प्रदर्शन गर्ने अवसरका रूपमा पनि लिएका छन्। तीजको सन्देश मात्र धार्मिक सीमामा बाँधिएको छैन, यो अब महिलाहरूको हक, अधिकार, र समानताको प्रतीकका रूपमा पनि विकास भएको छ।
निष्कर्षमा बुझ्दा तीज पर्वको पुरानो स्वरूप धार्मिक कठोरता र पारस्परिक परम्परामा केन्द्रित थियो भने, हालको तीज पर्व आधुनिकताले प्रभावित भई सामाजिक सशक्तीकरण र सांस्कृतिक परिवर्तनलाई समेट्ने गरी विकसित भएको छ। समयसँगै तीजको रूप, रीतिरिवाज, र उद्देश्यमा आएको परिवर्तनले समाजको विकास र महिलाहरूको बदलिएको भूमिकालाई प्रस्ट छ। अब तिजमा पहिले पहिले सुनिने पुराना मौलिक गित हराएकै हुन त? मौलिक गितको संरक्षणमा को लाग्ने?अब सोच्ने बेला आएको छ।
